1923-1950 Arası Türkiye Cumhuriyeti Tarihi

Türkiye Cumhuriyeti siyasi tarihi, Kurtuluş Savaşı'nın irtibasli ve engin zaferli günlerinden sonra, 23 Nisan 1920'de Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin açılmasının akabinde bu yılların ardından yorgun düşen Osmanlı Devleti'nin 1 Kasım 1922 yılında resmi olarak siyasi varlığının sonlanması ile birlikte, Atatürk ve silah arkadaşlarının uzun soluklu çalışmalar yapmaları sonucu 29 Ekim 1923 yılında, âdeta bir yeni pencere, yeni bir siyasî sayfa anlamında olan; halkın bu yorgun yıllardan sonra refahını amaçlayan ve gözeten bir siyasî anlayış olan cumhuriyet kuruldu. Cumhuriyetin kuruluşundan, 1945 yılına kadar tek partili siyasî anlayışla ilerlendi. Atatürk, 24 Nisan 1920 ve 13 Ağustos 1923 tarihlerinde TBMM Başkanlığı'na seçildi. Bu başkanlık görevi, devlet-hükümet başkanlığı birleşimi maksadındaydı. 29 Ekim 1923 tarihinde cumhuriyet ilan edildi ve Atatürk ilk cumhurbaşkanı seçildi. Anayasa gereğince dört yılda bir cumhurbaşkanlığı seçimleri yenilendi. 1927, 1931, 1935 yıllarında TBMM Atatürk'ü yeniden cumhurbaşkanlığına seçti. Çalışmalarına verimli başlayan Atatürk, sık sık yurt gezilerine çıkarak âdeta "Adım Adım Türkiye" adı altında, çalışmaları yerinde kontrol ederdi. İlgili kişilere aksayan ve yapılmasi gereken çalışmalar ile ilgili talimat verirdi. Yurt dışına hiçbir resmi ziyarete çıkmayan Atatürk, Cumhurbaşkanı sıfatıyla Türkiye'yi ziyaret eden yabancı ülke devlet başkanlarını, başbakanlarını, bakanlarını ve komutanlarını ağırladı. 9 Eylül 1923’te Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurulmuş olan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) , Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk siyasi partisidir. Başlangıçta adı "Halk Fırkası" olan parti 1924 yılındaki kurultayda adını "Cumhuriyet Halk Fırkası" olarak değiştirdi. 1927 yılında "Cumhuriyetçilik", "Halkçılık", "Milliyetçilik", ve "Laiklik" ilkelerini tüzüğüne ekledi. 1935 yılındaki kurultayda daha önceki dört ilkeye "Devletçilik" ve '"Devrimcilik" ilkeleri de eklenerek ilkeler altıya çıkarıldı ve partinin adı "Cumhuriyet Halk Partisi" oldu. Atatürk inkılapları ya da günümüze ulaşan ismi ile Atatürk İlkeleri, 1922-1937 yılları arasında işlevleri başlatılan bir değişiklik dizisidir. Bu ilkelerin amacı Atatürk'ün deyimiyle ve bizim yorumlamamızın sonucu olarak; "Türkiye'yi muasır devletler seviyesine çıkartmak."

İlk Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk

Cumhuriyetin ilan edilmesi, ilerleyen vakitlerde Atatürk ve arkadaşları arasında görüş ayrılıklarına sebep oldu ve Cumhuriyet Halk Fırkasına karşı bir muhalefet cereyan etti. Bu gelişmelerin akabinde Millî Mücadele döneminde M. Kemal Paşa’nın yakınında yer alan ve onu destekleyen Kazım Karabekir, Ali Fuat Cebesoy, Refet Bele, Rauf Orbay, Adnan Adıvar gibi komutanlar ve siyasî kişilikler âdeta dişli bir muhalefetin göstergesi olarak, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası adıyla yeni bir parti kurdular. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Şeyh Said İsyanı sonrasında, programındaki "Fırkamiz, İtikad-ı diniyeye ve fikriyeye hürmetkârdir." anlam olarak "Partimiz dini düşünce ve inançlara saygılıdır."maddesinden dolayı isyandan sorumlu tutularak 5 Haziran 1925’de kapatıldı. 1923-1929 yılları arasında Teşvik-i Sanayi Politikası uygulanmışsa da dünyada yaşanan ekonomik kriz sebebiyle beklenen seviyeye ulaşamamıştır. Bunula birlikte 1932 yılında hükûmet devletin üretime yönelen temel yatırımları gerçekleştirmesini üstlenmesine karar vermiştir. 1934 yılında I. Beş Yıllık Sanayileşme Planı devreye sokuldu. En çok mesai dokuma sektörüne harcanmaktaydı. Fabrikaların büyük bir kısmı Sovyet kredisi ve teknolojisi ile kuruluyordu. Demiryolları yapımına önem verilmekteydi. Atatürk'ün ölümü üzerine 11 Kasım 1938'de cumhurbaşkanlığına seçilen İnönü Cumhurbaşkanlığının yanı sıra CHP Genel Başkanlığı'na da getirildiğinden yönetim üzerinde geniş sulta sahibi oldu. 26 Aralık 1938’de toplanan CHP Üçüncü Büyük Kurultayı'nda İsmet İnönü kati genel başkan ve Millî Şef ilan edilmesiyle takriben 12 yıl sürecek olan millî şeflik dönemi başlamış oluyordu. Ocak 1939’a kadar Atatürk’ün son başvekili olan Celal Bayar ile ve kurduğu 10. Hükümet ile çalışmış Dahiliye Vekili (içişleri bakanı) Şükrü Kaya’nın yerine Refik Saydam, Hariciye Vekili (dışişleri bakanı) Tevfik Rüştü Aras’ın yerine ise Şükrü Saraçoğlu getirilmiştir. Dış politika ilkeleri ve ekonomik politika başkalıkları yüzünden 25 Ocak 1939’da istifa eden Bayar yerine Refik Saydam yeni hükûmeti kurmuştur. II. Dünya Savaşı (1939-1945) devrinde İnönü ülkeyi mücadeleden uzak tutmaya çalıştı. Savaş yıllarındaki ekonomik ve toplumsal sıkıntılar ise, dönemin unutulmayan mirası olarak kaldı. Gene bu dönemde Hasan Âli Yücel'in öncülüğündeki Köy Enstitüleri kuruldu ve geliştirildi. 1950 genel seçimlerinden sonra CHP hükümet görevini Demokrat Parti'ye (DP) bırakırken, İsmet İnönü baş muhalefet partisi genel başkanı olarak siyasal rolünü sürdürdü. On yıllık aykırılık dönemi sonunda 27 Mayıs sonrası yeni anayasa akseptansı ile 15 Ekim 1961 genel seçimlerinden CHP birinci parti olarak çıkınca, İnönü'ye yenidem hükûmeti kurma vazifesi verildi. Bu dönemde CHP-AP, CHP-YTP-CKMP ve CHP-Bağımsızlar koalisyon hükümetlerine başkanlık etti.

- Yavuz BOZLAK

Milli Şef ve İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü.